گزارش چهاردهم: سیاست آزادسازی سهام عدالت؛ امکان تبدیل دارایی 860 هزار میلیارد تومانی برای 49 میلیون نفر
چهاردهمین گزارش «کرونا، نیروی کار و حمایت اجتماعی» توسط معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتشر شد. این گزارش، ابتدا نگاهی به تاریخچۀ طرح، ساختار اجرایی آن و چگونگی شناسایی مشمولان و توزیع سهام می‌پردازد و نشان می‌دهد که سیاست‌های مربوط به توزیع سهام در دهک‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر به طور کامل اجرا نشده است. گزارش حاضر در این بخش این نکته را برجسته می‌سازد که توزیع عادلانه دارایی نیازمند شناخت دقیق از وضعیت اقتصادی خانوارهای ایرانی است و این شناخت تنها به کمک پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوارها امکان پذیر خواهد بود. سپس، به سیاست آزادسازی سهام عدالت که در طول دورۀ بحران کرونا وارد مرحلۀ اجرایی شد، پرداخته می‌شود. بر مبنای این سیاست، دارندگان سهام عدالت در صورت تمایل می‌توانند با مراجعه به سایت سازمان خصوصی‌سازی و سازمان بورس، به طور مستقیم مالکیت و مدیریت سهام عدالت خود را در اختیار بگیرند.
توزیع سهام عدالت بر اساس بعد خانوار بسیار نابرابر است: در حالی که بیش از 9میلیون خانوار فاقد سهام عدالت هستند، به 47% از خانوارهای ایرانی بیش از یک سهام تعلق گرفته است.
سهام عدالت از چند ماه قبل از پایان دولت اصلاحات به تصویب دولت وقت رسید، اما اجرای آن در سال 1384 توسط دولت محمود احمدی‌نژاد آغاز گردید. توزیع انبوه و سریع سهام شرکت‌های دولتی در ایران دو هدف عمده را دنبال می‌کرد (1) کاستن از بار مالی و مدیریت دولتی در تصدی فعالیت‌های اقتصادی و (2) گسترش مالکیت در سطح عمومی و بخش تعاون به منظور تأمین عدالت اجتماعی. اکنون، پس از گذشت پانزده سال از اجرای اولیۀ این طرح، ارزیابی‌هایی انجام شده نشان می‌دهند که اهداف آن تا حد زیادی محقق نشده است.
در این گزارش، ابتدا نگاهی به تاریخچۀ طرح، ساختار اجرایی آن و چگونگی شناسایی مشمولان و توزیع سهام می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که سیاست‌های مربوط به توزیع سهام در دهک‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر به طور کامل اجرا نشده است. سپس، با استفاده از داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان نشان می‌دهیم که درصد زیادی از افراد و خانوارهای دهک‌های پایین و تحت پوشش کمیتۀ امداد و بهزیستی از مالکیت سهام عدالت محروم‌اند. داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه هم‌چنین نشان می‌دهد که در حالی که بیش از 9 میلیون خانوار فاقد سهام عدالت هستند به 47% از خانوارهای ایرانی بیش از یک سهام تعلق گرفته است. هنگامی که توزیع سهام عدالت آغاز شد هیچ اطلاعاتی در مورد وضعیت اقتصادی خانوارها وجود نداشت و تاریخچۀ توزیع سهام نشان می‌دهد که تصور می شد توزیع بر اساس قشربندی (جدول صفحۀ 3) می‌تواند به توزیع عادلانه منجر شود. اما امروز، دهک‌بندی دارندگان سهام عدالت نشان می‌دهد که بدون دسترسی به پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوار تا چه اندازه سیاست‌های توزیعی می‌تواند ناکارآمد عمل کند. به بیانی دیگر، توزیع عادلانه دارایی نیازمند شناخت دقیق از وضعیت اقتصادی خانوارهای ایرانی است و این شناخت تنها به کمک پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوارها امکان پذیر خواهد بود.
بهار امسال، در میانۀ بحران کرونا، جهت کم کردن فشار اقتصادی این بحران بر مردم و استفادۀ اقشار مختلف از رونق بازار بورس، لایحۀ سامان‌دهی سهام عدالت با هدف تسهیل و تسریع آزادسازی این سهام با درخواست دولت و موافقت مقام رهبری آغاز شد. بر مبنای این طرح، دارندگان سهام عدالت در صورت تمایل می‌توانند با مراجعه به سایت سازمان خصوصی‌سازی و سازمان بورس، به طور مستقیم مالکیت و مدیریت سهام عدالت خود را در اختیار بگیرند.